OGÓLNOPOLSKI KONGRES
PSYCHOLOGII DZIECI I MŁODZIEŻY

Fobia społeczna u dzieci: Wczesne rozpoznanie, skuteczne interwencje i techniki terapeutyczne

Lęk należy do najczęściej występujących objawów w zaburzeniach psychicznych. Symptomy lękowe obserwowane u dzieci i nastolatków nadal stanowią istotne wyzwanie zarówno diagnostyczne, jak i terapeutyczne. Ich identyfikacja bywa utrudniona i często wymaga czasu, obserwacji zmienności objawów oraz oceny reakcji na podjęte leczenie. Wśród zaburzeń lękowych typowych dla młodzieży w początkowym okresie dojrzewania szczególnie często występuje fobia społeczna. W artykule omówimy fobię społeczną u dzieci, skupiając się na przyczynach oraz skutecznych strategiach terapeutycznych.

Na czym polega fobia społeczna?

Fobia społeczna jest formą zaburzenia lękowego o charakterze nerwicowym, która prowadzi do unikania sytuacji społecznych. U jej podstaw leży zazwyczaj nadmierny, nieadekwatny do rzeczywistego zagrożenia lęk przed oceną ze strony innych osób. Fobia społeczna u dziecka znacząco zaburza codzienne funkcjonowanie – niezależnie od wieku, osoby nią dotknięte stronią od większych skupisk ludzi, tłumów, a także często odczuwają silny niepokój związany z uczęszczaniem do szkoły.

Lęk społeczny a fobia społeczna

Terminy „lęk społeczny” i „fobia społeczna” są często używane zamiennie. Lęk społeczny jest szerszym pojęciem, odnoszącym się do ogólnego poczucia niepokoju w sytuacjach społecznych. Jest to naturalna emocja. Natomiast fobia społeczna to specyficzne zaburzenie psychiczne, zdefiniowane w klasyfikacjach diagnostycznych. Kluczową różnicą jest to, że w fobii społecznej lęk jest nadmierny, irracjonalny i prowadzi do unikania sytuacji społecznych, co znacząco upośledza codzienne funkcjonowanie. Zrozumienie tej różnicy jest kluczowe dla prawidłowej diagnozy i wyboru odpowiedniej strategii terapeutycznej.

Fobia społeczna u dzieci – przyczyny

Co leży u podstaw fobii społecznej? To pytanie zadaje sobie wiele osób, jednak odpowiedź nie jest jednoznaczna. Na rozwój zaburzeń lękowych wpływa złożona kombinacja czynników – uwarunkowania genetyczne, środowiskowe, cechy temperamentalne, a także negatywne doświadczenia interpersonalne, takie jak traumy.

• Czynniki genetyczne i temperament: predyspozycje genetyczne i temperament zahamowany zwiększają podatność.
• Czynniki środowiskowe i rodzinne: wychowanie w rodzinie, gdzie rodzice są nadmiernie kontrolujący, krytyczni lub sami wykazują objawy lęku społecznego, zwiększa ryzyko.
• Traumatyczne doświadczenia społeczne: negatywne doświadczenia, takie jak wyśmiewanie czy odrzucenie, mogą wyzwalać fobię.
• Czynniki poznawcze: zniekształcone schematy myślowe i przecenianie prawdopodobieństwa negatywnej oceny.
• Neurobiologia: dysfunkcje w obszarach mózgu odpowiedzialnych za przetwarzanie emocji.

Trwałe poczucie niskiej wartości i negatywny obraz siebie kształtują się przez lata. W ich wyniku jednostka zaczyna wierzyć, że nie poradzi sobie w kontaktach społecznych. Psychologowie podkreślają istotną rolę wczesnych doświadczeń wychowawczych w powstawaniu fobii społecznej. Przejawy nadopiekuńczości, izolowania dziecka, silnej presji na określone zachowania to tylko niektóre z czynników ryzyka.

Inne szkodliwe praktyki to m.in.:

• częsta krytyka,
• nierealistyczne oczekiwania,
• projekcje ambicji dorosłych na dziecko,
• publiczne zawstydzanie lub upokarzanie.

Tego typu doświadczenia mogą wpływać na rozwój fobii społecznej nie tylko u dzieci i młodzieży, ale również u dorosłych, którzy nie przepracowali tych schematów z przeszłości.

Fobia społeczna u dzieci – objawy

Fobia społeczna u dzieci jest złożonym zaburzeniem lękowym, które manifestuje się na wielu poziomach: poznawczym, emocjonalnym, behawioralnym oraz somatycznym. Rozpoznanie tego zaburzenia wymaga wnikliwej analizy zarówno deklarowanych objawów, jak i tych obserwowanych w codziennym funkcjonowaniu dziecka.

Dziecko dotknięte fobią społeczną:

• odczuwa intensywny lęk i napięcie w sytuacjach społecznych, zwłaszcza związanych z oceną, wystąpieniami publicznymi czy koniecznością nawiązania rozmowy,
• przeżywa chroniczny strach przed kompromitacją, krytyką, odrzuceniem lub ośmieszeniem – lęk ten często jest niewspółmierny do realnego zagrożenia,
• rozważa negatywne scenariusze przed interakcjami społecznymi - przejawia tendencję do nadmiernego analizowania przeszłych sytuacji społecznych, w których subiektywnie „wypadło źle”,
• unika nowych sytuacji społecznych i tworzenia relacji interpersonalnych, nawet jeśli jednocześnie odczuwa samotność i potrzebę kontaktu z rówieśnikami,
• może doświadczać uczucia smutku, bezradności lub cierpienia emocjonalnego wynikającego z wewnętrznego konfliktu między potrzebą akceptacji a lękiem.
• unika wystąpień publicznych, pracy w grupie, spotkań towarzyskich, odpowiedzi ustnych, rozmów z nauczycielami czy innymi dorosłymi,
• maskuje objawy lęku, np. poprzez używanie silnych antyperspirantów, kamuflującego makijażu lub strojów zasłaniających zaczerwienienie skóry.

Fobia społeczna u dziecka – objawy somatyczne

U dzieci z fobią społeczną obserwuje się cały wachlarz objawów somatycznych, pojawiających się zarówno w realnych, jak i wyobrażonych sytuacjach społecznej ekspozycji. Są to:

• nadmierna potliwość, szczególnie dłoni i pach,
• kołatanie serca, przyspieszony oddech, uczucie duszności lub ucisk w klatce piersiowej,
• suchość w ustach,
• mdłości, bóle brzucha, wymioty,
• szumy w uszach,
• parcie na pęcherz,
• drżenie kończyn, zaczerwienienia twarzy (rumieńce), napięcie mięśniowe,
• zaburzenia mowy, takie jak jąkanie się, zacinanie czy ściszanie głosu.

Fobia społeczna u dziecka może objawiać się również regresją rozwojową, np. cofnięciem się do wcześniejszych form zachowania (np. ssanie kciuka, moczenie nocne).

Wczesne zidentyfikowanie objawów i podjęcie interwencji psychologicznej może zapobiec długofalowym skutkom fobii społecznej, takim jak izolacja, obniżenie samooceny i zaburzenia nastroju w dorosłości.

Fobia społeczna u dzieci – wczesne rozpoznanie

Wczesne rozpoznanie fobii społecznej u dzieci i młodzieży jest fundamentalne. Objawy często bywają bagatelizowane lub mylone z nieśmiałością. W ocenie fobii społecznej u dzieci kluczowe znaczenie mają wywiady kliniczne (np. K-SADS), skale samoopisowe (np. Social Phobia and Anxiety Inventory for Children - SPAI-C) oraz obserwacja w środowisku naturalnym dziecka.

Specjaliści odgrywają kluczową rolę w identyfikacji sygnałów ostrzegawczych. Poniżej przedstawiono kluczowe aspekty wczesnego rozpoznania:

• Obserwacja zachowań w różnych kontekstach: Zbieranie informacji od rodziców, nauczycieli i innych opiekunów.
• Wywiady z dzieckiem i rodzicami: Pytania dotyczące historii rozwoju, relacji z rówieśnikami, doświadczeń szkolnych i objawów.
• Skale i kwestionariusze przesiewowe: Narzędzia diagnostyczne, takie jak SASC czy SPAI-C, pomagają w obiektywnej ocenie.
• Różnicowanie z innymi zaburzeniami: Dokładna diagnoza różnicowa jest kluczowa dla wyboru odpowiedniej ścieżki terapeutycznej.
• Edukacja i świadomość: Podnoszenie świadomości na temat fobii społecznej wśród rodziców i nauczycieli. Informowanie o tym, że fobia społeczna u dziecka to poważne zaburzenie.

Im wcześniej zostanie postawiona diagnoza i wdrożona interwencja, tym większe są szanse na pełne wyleczenie.

Fobia społeczna u dzieci – objawy

Dla dzieci z fobią społeczną szkoła może być źródłem intensywnego stresu. Lęk przed koniecznością wypowiadania się na forum klasy, nawiązywania kontaktów z rówieśnikami, oceną nauczyciela lub innych dzieci czy popełnienia błędu publicznie, może prowadzić do sytuacji, w którym fobia społeczna u nastolatków będzie się nasilać. W skrajnych przypadkach fobia społeczna może prowadzić do fobii szkolnej u nastolatków, czyli całkowitej odmowy chodzenia do szkoły. Fobia szkolna nie jest samodzielnym zaburzeniem, lecz objawem głębszych problemów, często związanych z lękiem społecznym.

Fobia społeczna u nastolatków – objawy w szkole

Unikanie szkoły u dzieci z fobią społeczną nie wynika z lenistwa czy braku motywacji, ale z głęboko zakorzenionego przekonania, że będą oceniane negatywnie lub zawstydzone.

Nastolatki z fobią szkolną mogą:

• odmawiać chodzenia do szkoły - często zgłaszają objawy psychosomatyczne przed lekcjami (ból głowy, biegunka, wymioty),
• unikać zajęć wymagających interakcji - lekcji wychowania fizycznego, prezentacji, pracy w grupach, odpowiedzi ustnych, mimo znajomości materiału,
• izolować się od rówieśników - rzadko mają wielu przyjaciół lub kolegów w szkole, spędzają przerwy samotnie,
• osiągać gorsze wyniki w nauce - lęk może utrudniać im koncentrację i przyswajanie wiedzy.

Fobia szkolna u nastolatków – współpraca psychologa z nauczycielami

Brak odpowiedniego wsparcia dziecka lub nastolatka z fobią szkolną ze strony kadry pedagogicznej może pogłębiać trudności dziecka i zwiększać ryzyko wtórnych zaburzeń, np. depresji czy izolacji społecznej.

W leczeniu i wspieraniu dzieci z fobią społeczną ogromne znaczenie ma współpraca psychologa z nauczycielami i rodzicami. Szkoła może odegrać rolę bufora ochronnego, jeśli:

• nauczyciele są świadomi objawów i nie interpretują ich jako „niegrzecznego” zachowania,
• dziecko otrzymuje możliwość stopniowego i bezpiecznego uczestnictwa w zajęciach (np. odpowiadania na kartce, zamiast ustnie),
• stosuje się programy interwencji grupowej, np. treningi umiejętności społecznych.

Fobia społeczna a szkoła to relacja, która w przypadku dziecka z zaburzeniem lękowym może stać się źródłem poważnych trudności adaptacyjnych i edukacyjnych. Zrozumienie mechanizmów lęku społecznego, wdrożenie odpowiednich interwencji terapeutycznych oraz zaangażowanie środowiska szkolnego są kluczowe w minimalizowaniu negatywnego wpływu fobii na rozwój i funkcjonowanie dziecka. Wczesna pomoc może znacząco poprawić jakość życia dziecka oraz jego szanse na zdrowe dorastanie.

Fobia społeczna – jak leczyć?

Leczenie fobii społecznej u dzieci i młodzieży wymaga kompleksowego podejścia. Celem jest redukcja objawów lęku, rozwój umiejętności społecznych i poprawa funkcjonowania.

Fobia społeczna u dzieci – terapia poznawczo-behawioralna (CBT)

Terapia poznawczo-behawioralna (CBT) jest złotym standardem w leczeniu fobii społecznej. Koncentruje się na identyfikacji i modyfikacji negatywnych wzorców myślenia i zachowań.

Kluczowe elementy CBT:

• Psychoedukacja: wyjaśnienie dziecku i rodzicom, czym jest lęk.
• Restrukturyzacja poznawcza: pomoc dziecku w kwestionowaniu zniekształconych myśli.
• Ekspozycja na sytuacje lękowe: stopniowe wystawianie dziecka na sytuacje, których się obawia.
• Trening umiejętności społecznych (TUS): nauka i ćwiczenie konkretnych umiejętności społecznych.
• Techniki relaksacyjne: nauka technik radzenia sobie z fizjologicznymi objawami lęku.
• Zaangażowanie rodziców: rodzice odgrywają kluczową rolę w procesie terapeutycznym.

Terapia Akceptacji i Zaangażowania (ACT)

Terapia ACT (Acceptance and Commitment Therapy) stanowi skuteczne podejście w leczeniu fobii społecznej, szczególnie u nastolatków. W odróżnieniu od tradycyjnych modeli opartych na redukcji objawów, ACT koncentruje się na zwiększaniu elastyczności psychologicznej i budowaniu życia zgodnego z osobistymi wartościami, mimo obecności lęku.

W przypadku fobii społecznej kluczowymi obszarami pracy są:

• Defuzja poznawcza – pomoc w dystansowaniu się od katastroficznych myśli o ocenie społecznej, bez konieczności ich zmieniania.
• Akceptacja – rozwijanie gotowości do doświadczania lęku jako naturalnego elementu sytuacji społecznych, bez konieczności jego eliminowania.
• Uważność i obecność tu i teraz – wzmacnianie kontaktu z bieżącym doświadczeniem, co przeciwdziała automatyzmowi reakcji unikania.
• Działanie w zgodzie z wartościami – eksplorowanie i wzmacnianie motywacji do angażowania się w ważne aktywności społeczne mimo trudności.

W modelu DNA-V, ACT identyfikuje i integruje cztery obszary: D (doświadczanie), N (nawigator – emocje), A (administrator – myśli) oraz V (wartości), co pozwala na całościowe zrozumienie funkcjonowania nastolatka w jego kontekście rozwojowym i społecznym.

ACT oferuje młodzieży nie tylko techniki redukcji lęku, ale również rozwój postawy akceptacji siebie, własnych emocji i wartościowych działań mimo trudności.

Źródła:

1. https://zaufanyterapeuta.eu/artykul/introwertyzm-a-fobia-spoleczna
2. https://zaufanyterapeuta.eu/artykul/lek-przed-ludzmi-objawy-i-leczenie-fobii-spolecznej#3
3. https://mojprzedszkolak.pl/artykul/zaburzenia-lekowe-u-dzieci
4. https://psychologiawpraktyce.pl/artykul/zaburzenia-lekowe-u-dzieci
5. https://charaktery.eu/artykul/nie-patrz-na-mnie-bo-sie-boje
6. https://psychologiawpraktyce.pl/artykul/zastosowanie-terapii-act-w-pracy-z-nastolatkiem-z-fobia-spoleczna#goog_rewarded
7. https://doradcawpomocyspolecznej.pl/artykul/zaburzenia-lekowe-u-dziecka-a-specyfika-okresu-dojrzewania
8. https://czasopismopsychologiadzieci.pl/artykul/terapia-act-w-pracy-z-nastolatkiem-z-fobia-spoleczna
9. https://doradcawpomocyspolecznej.pl/artykul/leki-dzieci-i-nastolatkow
10. https://www.psychopatologiadlapsychologow.pl/artykul/3-3-1-studium-przypadku-osoby-z-fobia-spoleczna-elementy-kluczowe-podczas-rozpoznania-i-terapii